آیا کتاب‌خوانی نشانه‌ای از شأن اجتماعی است؟

روابط عمومی انتشارات دکتر راستینه: در طول تاریخ، کتاب‌خوانی همواره نماد خرد، فرهیختگی و منزلت اجتماعی تلقی شده است. در جوامع سنتی، «اهل کتاب» نه‌تنها به‌عنوان افرادی باسواد و اندیشمند شناخته می‌شدند، بلکه منزلتی اجتماعی فراتر از عموم مردم داشتند. اما در عصر حاضر و به‌ویژه در بستر فرهنگی ایران امروز، این پرسش مطرح می‌شود که آیا کتاب‌خوانی هنوز هم می‌تواند نشانه‌ای از شأن اجتماعی باشد یا خیر؟ این مقاله تلاش دارد با نگاهی انتقادی و جامعه‌شناسانه، جایگاه فرهنگی کتاب‌خوانی را در جامعه ایرانی بررسی کرده و رابطه آن را با «شأن اجتماعی» تحلیل کند.

کتاب؛ از نماد فرهیختگی تا ابزار تزیینی؟

در سنت ایرانی، کتاب‌خانه شخصی، مطالعه شبانه، و نقل‌قول از متون کلاسیک، نماد روشن‌فکری و منزلت فرهنگی فرد بود. شخصیت‌هایی چون معلمان، روحانیون، نویسندگان و اهل ادب معمولاً به‌واسطه انس با کتاب، مورد احترام عمومی قرار داشتند.

اما در دهه‌های اخیر، با گسترش سبک زندگی مصرف‌گرا و سلطه رسانه‌های تصویری و سرگرمی‌های زودگذر، کتاب‌خوانی از عرصه اصلی فرهنگ عمومی فاصله گرفته و در بسیاری از موارد، صرفاً به عنوان ژستی روشن‌فکرانه یا عنصری تزیینی در دکور خانه‌ها درآمده است. در چنین فضایی، کتاب‌خوانی اگرچه هنوز به‌عنوان امری ارزشمند شناخته می‌شود، اما لزوماً به‌عنوان معیار واقعی منزلت اجتماعی تلقی نمی‌گردد.

آیا مردم کتاب‌خوان‌ها را جدی می‌گیرند؟

پژوهش‌های میدانی در ایران نشان می‌دهد که کتاب‌خوان بودن در برخی طبقات اجتماعی هنوز هم با احترام همراه است، اما در عمل، میزان تأثیرگذاری فرهنگی یک فرد کتاب‌خوان کمتر از گذشته شده است. به‌عبارت‌دیگر، جامعه امروز ایران به‌گونه‌ای دوگانه به کتاب‌خوان‌ها نگاه می‌کند: از یک سو آنان را باسواد و فرهنگی می‌داند، و از سوی دیگر، ممکن است آن‌ها را افرادی منزوی، غیرعمل‌گرا یا غیرواقع‌بین بداند.

در بازار کار، مهارت‌های ارتباطی، تخصص فنی، و حتی ظاهر فرد ممکن است بیش از «مطالعه کتاب» در ارتقای شأن اجتماعی اثر داشته باشد. در نتیجه، کتاب‌خوانی اگرچه منزلت نمادین دارد، اما منزلت کاربردی‌اش در جامعه کاهش یافته است.

طبقات اجتماعی و منزلت فرهنگی کتاب

مطابق دیدگاه پی‌یر بوردیو، سرمایه فرهنگی یکی از ابعاد شکل‌دهنده به شأن اجتماعی است. در ایران امروز، این سرمایه فرهنگی (شامل میزان کتاب‌خوانی، آشنایی با ادبیات، هنر، فلسفه و…) در میان طبقات متوسط فرهنگی بیشتر دیده می‌شود.

اما در طبقات مرفه‌تر، برندهای لوکس، سبک زندگی غربی، مسافرت‌های خارجی و تحصیلات دانشگاهی در دانشگاه‌های خاص، بیش از کتاب‌خوانی تعیین‌کننده شأن اجتماعی هستند. از سوی دیگر، در طبقات پایین‌تر، بیشتر بقا، معیشت، و مدرک رسمی مبنای شأن هستند، نه مطالعه آزاد یا علاقه به کتاب.

در این میان، کتاب‌خوانی بیشتر در حلقه‌هایی از هنرمندان، دانشگاهیان، معلمان، و فعالان فرهنگی باقی مانده و تبدیل به نوعی «سرمایه فرهنگی طبقاتی» شده است.

کتاب‌خوانی در فضای مجازی؛ اصالت یا نمایش؟

با رشد شبکه‌های اجتماعی، پدیده‌ای به‌نام کتاب‌خوانی نمایشی پدید آمده است؛ کاربرانی که از مطالعه خود عکس می‌گیرند، نقل‌قول‌های زیبا منتشر می‌کنند و کتاب‌خانه‌های شخصی‌شان را به نمایش می‌گذارند. گرچه این رفتارها می‌تواند الهام‌بخش باشد، اما در بسیاری موارد کتاب‌خوانی نه برای درک یا یادگیری، بلکه برای کسب پرستیژ اجتماعی و فالوئر بیشتر صورت می‌گیرد.

این نوع «مصرف نمادین کتاب» باعث شده ارزش فرهنگی واقعی مطالعه کاهش یابد. افراد ممکن است در فضای مجازی چهره‌ای کتاب‌خوان بسازند، بی‌آنکه مطالعه‌ای واقعی و تأمل‌برانگیز داشته باشند. بنابراین، رابطه کتاب‌خوانی با شأن اجتماعی در عصر دیجیتال، به‌شدت مبهم و متزلزل شده است.

آیا کتاب‌خوانی می‌تواند منزلت اجتماعی تولید کند؟

در برخی حرفه‌ها مانند آموزش، نویسندگی، ترجمه، کتابداری، روزنامه‌نگاری و پژوهش، کتاب‌خوان بودن هنوز سرمایه‌ای واقعی است. در این حوزه‌ها، دانش، عمق فکری و توانایی تحلیل حاصل از کتاب‌خوانی، به‌طور مستقیم با شأن حرفه‌ای فرد در ارتباط است.

همچنین، کتاب‌خوانی می‌تواند در طول زمان، شبکه‌ای از روابط فکری، فرهنگی و حرفه‌ای برای فرد بسازد که به ارتقای جایگاه او در جامعه منجر شود. با این حال، در جامعه‌ای که ارزش‌های مصرف‌گرا، سرعت، سرگرمی و ظاهرگرایی بر آن غالب است، کتاب‌خوانی به‌تنهایی تضمین‌کننده منزلت نیست.

راهکارهایی برای ارتقای منزلت اجتماعی کتاب و کتاب‌خوانی

الف) الگوسازی رسانه‌ای
حضور افراد کتاب‌خوان در رسانه‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و شبکه‌های اجتماعی با هویتی جذاب و اثرگذار می‌تواند جایگاه کتاب را در ذهن جامعه ارتقا دهد.

ب) پیوند کتاب‌خوانی با موفقیت
اگر افراد موفق اقتصادی، کارآفرینان، ورزشکاران و چهره‌های مشهور، از علاقه‌شان به کتاب سخن بگویند، کتاب‌خوانی به‌عنوان بخشی از مسیر موفقیت شناخته می‌شود.

پ) تشویق عمومی به مطالعه در رویدادهای اجتماعی
کمپین‌های ملی مانند «هفته کتاب»، «کتاب‌گردی»، یا اهدای کتاب به مناسبت‌های خاص باید بیش از پیش پررنگ و مردمی شوند.

ت) تقویت کتاب‌خوانی در مدارس و نظام آموزشی
اگر از کودکی کتاب‌خوانی با شأن اجتماعی گره بخورد (مثلاً با رتبه‌بندی مثبت، پاداش، یا حضور در گروه‌های ویژه)، این ذهنیت در نسل بعدی نهادینه می‌شود.

نتیجه‌گیری

کتاب‌خوانی در ایران امروز همچنان دارای منزلت فرهنگی است، اما این منزلت به دلیل تغییر ارزش‌های اجتماعی، کاهش عمق فرهنگی عمومی، و ظهور رسانه‌های نمایشی، دچار تزلزل شده است. کتاب‌خوانی می‌تواند نشانه‌ای از شأن اجتماعی باشد، به شرطی که فرهنگ جامعه نیز برای این شأن ارزش قائل باشد.

برای بازگرداندن جایگاه واقعی کتاب، باید فرهنگ عمومی را تغییر داد، از کتاب‌خوانی سطحی به کتاب‌خوانی عمیق حرکت کرد، و میان کتاب، اندیشه، و نقش فعال اجتماعی پیوندی دوباره برقرار ساخت. در نهایت، کتاب‌خوانی نه‌فقط برای شأن، بلکه برای زندگی بهتر لازم است.